In gesprek met Merlijn Twaalfhoven: “Cultuur leert mensen inleven in anderen – cruciaal in deze tijd.”

Na de afgelopen CmK-bijeenkomst ‘Hallo Toekomst’ op 14 november, ging Kunstgebouw in gesprek met keynote-spreker Merlijn Twaalfhoven. De rode draad in dit gesprek: hoe verhouden de huidige maatschappelijke ontwikkelingen en cultuureducatie zich tot elkaar? Daarbij blikt hij ook vooruit op de toekomst van relevante en goede cultuureducatie. Twaalfhoven is van oorsprong componist. Daarnaast is hij oprichter van The Turn Club en betrokken bij verschillende culturele, sociaal-maatschappelijke projecten over de hele wereld. 

Onderdeel zijn van iets groots
“Van kleins af aan heeft cultuur een grote rol gespeeld in mijn leven. Ik groeide op in het Drentse dorp Wapserveen, een mooie plek vlakbij het bos. Het ‘gewoon buiten zijn’ is een ongelofelijk belangrijk onderdeel van mijn jeugd geweest. Muziek kreeg ik van huis uit mee omdat mijn ouders daar veel mee bezig waren. Ik leerde vioolspelen en zat op de middelbare school in een bandje en speelde in het schoolorkest. In die tijd speelde ik ook graag toneel, bij het Shakespearetheater in Diever. Dat is een openluchttheater midden in het bos. Dat was geweldig! Onder de sterrenhemel voerden we toneelstukken op als Midzomernachtsdroom, De koopman van Venetië en De vrolijke vrouwtjes van Windsor. Het is betoverend om zulke mooie toneelstukken buiten in het bos op te voeren. Dat heeft diepe indruk op me gemaakt. Het gaf me het gevoel dat ik onderdeel was van iets groots. Dat gevoel ervaarde ik ook bij het spelen in orkesten. Uiteindelijk besloot ik om van vioolspelen mijn beroep te maken.”

Kunst als vorm van ontmoeting
“Op mijn zeventiende verruilde ik Wapserveen voor Den Haag, waar ik de vooropleiding altviool van het Koninklijk Conservatorium volgde. In die tijd begon ik muziek steeds meer te zien als een taal om verhalen te vertellen. Zelf ga ik graag een stap verder en de dialoog aan met de toehoorder, door iets te spelen dat emoties of herinneringen opwekt. Daar probeer ik als muzikant naar te luisteren en op te reageren. Zo wordt muziek een vorm van ontmoeting. Het idee van kunst als vorm van ontmoeting, is al jarenlang de basis van mijn projecten.”

“Momenteel houd ik me veel bezig met de vraag hoe kunst een rol kan spelen bij crises. Op welke manier kan kunst houvast bieden wanneer een samenleving onder druk staat? We hebben in onze tijd te maken met grote maatschappelijke vragen en verschillende crises tegelijk, zoals klimaatverandering en racisme, en bijvoorbeeld de tragedie in Gaza. Maar uiteindelijk staan we voor heel basale dingen, namelijk hoe we een goed leven kunnen bieden voor onze kinderen en onze planeet kunnen behouden. Want we zijn afhankelijk van het leven op de planeet. Over die dingen zou niemand het oneens kunnen zijn, zou je denken. Maar de realiteit is dat het een grote uitdaging is om deze vraagstukken aan te pakken. Om houvast te krijgen in dat proces, zie ik belangrijke aanknopingspunten in cultuuronderwijs. Ook cultuurmakers en kunstenaars zijn hierin onmisbaar. Zij zijn in staat om verbanden aan te brengen en hebben het vermogen om allerlei relaties te zien in die onoverzichtelijke, veranderlijke wereld.”

Bouwstenen voor de toekomst
“Ik zie het als heel urgent om ons af te vragen wat de fundamenten worden waarop we ons leven bouwen, nu en in de toekomst. Afgelopen eeuw is de samenleving sterk gericht geweest op individualisme en zelfstandigheid. Het gevolg was dat rijkdom en materie de graadmeter van succes werden. Daar zijn generaties lang principes op gebouwd. Maar als we ons afvragen wat een goede wereld is, heb je niet genoeg aan die principes. Het is belangrijk om kinderen in deze tijd te voeden met minder materialistische en meer basale bouwstenen. Zoals de liefde voor de natuur, het idee dat we afhankelijk zijn van elkaar, de diversiteit van mensen en het verschil tussen culturen en persoonlijkheden. Dat zijn zaken die ons rijk maken, maar die niet vanzelfsprekend in een mensenleven worden gevoed. Ik geloof dat cultuureducatie hier veel in kan betekenen, omdat cultuur je leert je te verplaatsen in de ander en je inzicht geeft in menselijke relaties.”

Toekomstgeletterdheid
“De metafoor van een kathedraal bouwen vind ik erg toepasselijk bij langetermijndenken. Kathedralen zijn gebouwd door mensen die wisten dat ze het eindresultaat nooit zouden zien, omdat de bouw ervan eeuwen kon duren. Ik vind het interessant om te onderzoeken wat er voor nodig is om iets te bouwen wat je eigen horizon voorbij gaat. Bij de kathedraalbouwers was dat bijvoorbeeld het geloof en de overtuiging dat het belang van de kerk nooit verdwijnt. Maar ook de overtuiging dat dit zo groots en belangrijk is, dat de volgende generaties het ook belangrijk zullen gaan vinden. Het Ministerie van de Toekomst, een van mijn projecten, richt zich op de vraag welke vormen van kathedralen er in onze tijd zijn waar we aan kunnen bouwen. Het is een oefening in toekomstgeletterdheid, een manier om je vermogen te vergroten waarmee je iets in de toekomst kunt zien, voelen of ervaren.”

De spelregels van cultuureducatie
“Het effectief inzetten van cultuureducatie om kinderen rechtvaardige principes mee te geven, kent wel voorwaarden. De kracht van een cultuurproject valt of staat bij de vrijheid die een kind daarbij ervaart. En het moet duidelijk zijn wanneer iets spel is en wanneer het weer voorbij is. Je kan het vergelijken met de spelregels van een bordspel of een teamsport. Als de regels niet duidelijk zijn, kun je niet lekker spelen. Ook schept het een veilige ruimte waarbinnen kan worden geïmproviseerd en risico’s kunnen worden genomen. Ik heb geleerd dat het een privilege is om je heel vrij en spontaan te kunnen gedragen. De kunst van cultuuronderwijs is om de setting zo te creëren dat alle kinderen die veiligheid kunnen ervaren.”

Creëren van een goede wereld
“Als het lukt om de komende jaren in te zetten op een stevig en rijk gevoed fundament voor de jongste generatie, hoop ik dat we op de lange termijn een goede wereld creëren waarin de relatie tussen de mens en de wereld klopt. Dat we kunnen leven zonder anderen uit te buiten en zonder ecosystemen of de natuur kapot te maken. Uiteindelijk hoop ik dat we een beter idee krijgen van goed en kwaad in de wereld. Het is ook een basisthema dat veelvuldig voorkomt in theaterstukken, of romans bijvoorbeeld. Of het nu gaat over mensen onderling, of de mens in verhouding tot de maatschappij en de natuur.”

“Mijn inspiratietip is het boek Sapiens van Yuval Noah Harari. Daarin wordt op een heel mooie manier beschreven hoe wij mens geworden zijn en het vermogen ontwikkelden om verhalen te vertellen en relaties te scheppen. Het resoneert met mijn kijk op de toekomst, omdat dit boek in de geschiedenis duikt en toont waar we goed in zijn als mens en wat onze kracht is. In die kracht zit het vermogen om te herstellen en in deze tijd misschien zelfs te ‘genezen’. Het is een bekend boek, maar laatst zag ik dat het ook als graphic novel is uitgebracht. Die versie is denk ik heel vet voor als je 15 jaar bent, want voor kinderen is het ook een interessant boek. Misschien zelfs wel des te meer, omdat zij uiteindelijk de toekomst zijn.”

Tekst: Quirine Landwehr
Beeld: Laura-anne Grimbergen